01-09-24 | 17:13 | 1215 | Hilversum | Geluid | Gisteren in NRC 🗞️ over het opkopen van stikstofrechten: Schiphol Een boer die zijn rechten verkoopt op de uitstoot van stikstof, dat ligt gevoelig. Toen Schiphol op zoek moest naar ruimte, deed de luchthaven dat stiekem, via tussenpersonen. Vier boeren vertellen anoniem. „Overal vragen mensen me hetzelfde: aan wie heb je verkocht?”
De melkveehouder uit Noord-Holland was enigszins verrast toen hij erachter kwam met wie hij zaken deed. „Er is belangstelling voor je stikstofruimte”, was alles wat zijn makelaar had gezegd. De geïnteresseerde partij was wekenlang geheim gebleven. Pas toen de boer in oktober 2022 zijn handtekening zette onder het contract waarmee hij zijn ‘stikstofrechten’ verkocht, kwam hij erachter wie de anonieme koper was: Schiphol Nederland B.V.
In de agrarische wereld ligt niets gevoeliger dan een boer die zijn uitstootrechten verkoopt aan de industrie, of aan een ander groot bedrijf, in plaats van aan collega-boeren. Deze boeren worden ‘zwakke schakels’ en ‘judassen’ genoemd door Mark van den Oever, voorman van boerenorganisatie Farmers Defence Force. Maar toen Schiphol twee jaar terug bij de melkveehouder aanklopte, kon de Noord-Hollandse boer het aanbod niet weerstaan.
Evenmin als acht andere veehouders, die tussen 2022 en 2023 besloten hun stikstofrechten aan Schiphol te verkopen. NRC sprak vier van hen en bekeek de koopovereenkomsten en vergunningen, die openbaar zijn geworden via een beroep op de Wet Open Overheid. De boeren vertellen voor het eerst uitgebreid waarom ze aan Schiphol verkochten. Ze doen hun verhaal anoniem, omdat ze een geheimhoudingsclausule tekenden en omdat ze vrezen voor ruzies met buren, collega’s, familie, bekenden. „Ik heb het echt aan niemand verteld”, zegt een schapenhouder uit Noord-Holland. „Ik ben bang dat ze het niet begrijpen.”
De boeren vertellen vanwege de geheimhoudingsplicht niet over de inhoud van hun contract met Schiphol, maar zijn enkel bereid uit te leggen hoe ze tot de verkoop zijn gekomen. Wie zijn de ‘Schipholboeren’? Waarom stopten ze? En waarom verkochten ze hun rechten aan de luchtvaartmaatschappij en niet aan boerenbedrijven?
Statige boerderij
De voorouders van de melkveehouder bouwden twee eeuwen geleden een statige boerderij in een Noord-Hollandse polder. Hij woont met zijn gezin nog steeds op deze plek. Jaren achtereen ging het economisch goed: generatie op generatie breidde het bedrijf uit.
De grootste groeispurt kwam in 2015: het melkquotum werd dat jaar geschrapt, waardoor boeren ineens oneindig veel melk mochten produceren. En dus investeerde de Noord-Hollandse melkveehouder flink in z’n bedrijf. Hij renoveerde de stallen, er kwamen zonnepanelen op het dak, hij kocht meer koeien en meerdere melkrobots. Zijn melkproductie groeide met een derde. Hij deed waar de overheid en zijn bank op aanstuurden, zegt hij: méér koeien houden, méér produceren. Het ging lekker, zegt de melkveehouder: „Ik heb toen, als veertiger, bereikt wat je eigenlijk pas aan het eind van je carrière zou moeten bereiken.”
Maar vier jaar later, rond 2019, werd steeds duidelijker dat aan die ongeremde groei ook nadelen kleven. Door de uitbreiding van zijn veestapel moest hij ook meer mest afvoeren. Het mestoverschot groeide, en het werd een hele toer om de mest kwijt te raken. Voor het uitrijden van mest gelden strenge regels, omdat te veel mest de natuur aantast. Per hectare geldt een wettelijk maximum. Bemesten van land mag niet in de winter en niet wanneer de grond te nat is. Gaat een boer meer dieren houden, dan moet hij meer land kopen om de mest op uit te rijden, of de mest aan akkerbouwers slijten, of naar het buitenland afvoeren. Melkveehouders geven hier jaarlijks duizenden euro’s aan uit.
„De laatste jaren moesten we drieduizend ton mest afzetten”, zegt de melkveehouder. Om zoveel mest te kunnen uitrijden, had hij zestig hectare extra land nodig. En akkerbouwers namen veel minder af omdat ze vanwege natte zomers de mest niet konden uitrijden. Hij raakte z’n mest dus niet kwijt.
Er was nog een tegenvaller voor de boeren dat jaar: de Raad van State stelde in een inmiddels beruchte uitspraak dat het Rijk te weinig deed om de stikstofuitstoot terug te dringen – de natuur verslechtert hierdoor, planten- en insectensoorten verdwijnen. Omdat in de landbouw het meeste stikstof wordt uitgestoten, moest die het hardst worden teruggedrongen. Er werden stevige maatregelen aangekondigd. Het kabinet maakte concrete plannen om boerenbedrijven te onteigenen.
Dit zorgde voor fel protest. Boeren reden op hun trekkers naar Den Haag en bezetten het Malieveld. Ze blokkeerden snelwegen. Voor provinciehuizen werd geprotesteerd, in Groningen ramden boeren de deur van het provinciehuis. Ook de melkveehouder reisde naar Den Haag, met de trein en in zijn gewone kleding, niet in een overall.
De afgekondigde stikstofmaatregelen en de felle boerenprotestacties waren een kantelpunt, zegt de melkveehouder. „Ik voelde me als boer niet meer gewenst in Nederland.” Jarenlang was groei juist aangemoedigd, zegt hij, en nu moesten we ineens krimpen. „Had ik het verkeerd begrepen?” Berichtgeving in de media vond hij eenzijdig; zijn NRC-abonnement zegde hij op.
Hij zag de financiële toekomst somber in, en hij vond geen opvolger voor zijn bedrijf; zijn kinderen wilden het niet overnemen. Hij kreeg steeds vaker last van zijn rug. Op een zomerse vrijdag in 2021 hakte hij de knoop door. „Ik heb de boekhouder gebeld en zei van…”
„Goh”, zegt hij even later op zachte toon, verbaasd dat hij nog steeds volschiet als hij terugdenkt aan het moment dat hij besloot zijn bedrijf stop te zetten. „Je hebt altijd opgebouwd, opgebouwd, en dan trek je de stekker eruit.”
Natuurvergunning
Terwijl de boerenprotesten in 2020 hun hoogtepunt bereikten en de onzekerheid over de toekomst van duizenden agrariërs groeide, kwam ook Schiphol in de problemen met stikstof.
Jarenlang had de nationale luchthaven geen geldige natuurvergunning gehad, en gedoogde het ministerie van Landbouw, Natuur en Visserij (LNV) die situatie. In 2020 kwam daar een einde aan. Schiphol, een van de drukste luchthavens van Europa, ontving een brief van het ministerie: het moest vóór 1 oktober 2020 een vergunning aanvragen, anders zou de luchthaven drastisch moeten krimpen.
Een natuurvergunning is vereist als een project natuurgebieden aantast, bijvoorbeeld vanwege slechtere luchtkwaliteit, bodemvervuiling of stikstofuitstoot. Het was voor Schiphol net zo lastig een vergunning te krijgen als voor de boeren en bouwprojecten die in de knel waren gekomen door de stikstofuitspraak. Zolang er te veel stikstof in de Nederlandse natuur terechtkwam, konden geen nieuwe vergunningen worden afgegeven.
Waar boeren een nieuwe vergunning bij de provincie aanvragen, doet Schiphol dit bij het ministerie van LNV. Dat is verantwoordelijk voor natuurvergunningen voor projecten van nationaal belang zoals luchthavens, snelwegen en defensieterreinen. Anders dan bij de boeren schoten meerdere ministeries te hulp om Schiphols vergunning in orde te maken, blijkt uit vrijgegeven interne stukken van het ministerie van LNV en Justitie. Betrokken departementen werd gevraagd „in kaart te brengen welke stappen aan de zijde van het Rijk kunnen worden gezet” zodat „zo snel mogelijk kan worden gekomen tot een natuurvergunning” voor Schiphol, zo wordt duidelijk uit nota’s en notulen van een overleg tussen premier Rutte en de ministers van Landbouw, Economische Zaken en Infrastructuur in november 2021.
In een notitie voor dat overleg wordt „gerichte uitkoop veehouderijen” door ambtenaren als de meest kansrijke oplossing genoemd. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat overwoog in december 2021 zelfs om zélf boerenbedrijven uit te gaan kopen voor Schiphol en dat ook zelf te betalen.
Het ministerie van Landbouw bevestigt in een reactie dat meerdere ministeries samen met Schiphol hebben gezocht naar „oplossingsrichtingen” voor een vergunning voor Schiphol. Volgens een woordvoerder is het uitgangspunt altijd geweest dat Schiphol zelf de kosten moest dragen.
Bij Schiphol waren ze er inmiddels van doordrongen geraakt dat stikstof niet alleen voor een dreigende krimp van de luchthaven kon zorgen, maar dat ook forse imagoschade op de loer lag. Het beeld dat boeren zouden moeten wijken voor vliegtuigen, zou Schiphols’ reputatie geen goed doen.
Schiphol klopte aan bij industriële bedrijven; welke wil de woordvoerder niet zeggen. Schiphol vroeg of de fabrieken een deel van hun rechten kwijt wilden, maar dat lukte niet. En minder vliegen, dat wilde de luchthaven óók niet.
In de zomer van 2022 stuurde de luchthaven daarom in het geheim een ‘rentmeester’ op pad. Iemand die de agrarische markt op z’n duimpje kende, en wist welke boeren overwogen te stoppen. Bij iedere potentiële stopper die hij aanleverde, begon het rekenwerk op het kantoor van Schiphol. Want eenvoudig was de puzzel niet: Schiphol had alleen iets aan stikstofrechten in de directe omgeving: in Noord-Holland, Zuid-Holland en een westelijk puntje van Utrecht. Stikstofuitstoot verder weg van de luchthaven hoeft Schiphol namelijk niet te compenseren.
Op kantoor werd gewerkt met een abstract model van tienduizenden zeshoekjes: een overzicht van alle natuurgebieden in de nabije omgeving van de luchthaven waarop stikstof van Schiphol neerdwarrelt. En de staat waarin deze natuurgebieden verkeerden, variërend van goed (groen) tot rood (slecht). Om een vergunning te krijgen, moesten alle zeshoekjes groen kleuren. Als door toedoen van Schiphol te veel stikstof op een stukje natuur zou neerdalen, moest een boerenbedrijf daar in de buurt stoppen met uitstoten. Bepaalde boerenbedrijven moesten plaatsmaken voor Schiphol. Een minutieus gepuzzel: de ene boerderij lag drie kilometer te ver naar links, de ander stootte uit op een natuurgebied dat al ‘op groen stond’.
Stikstofruimte
Maar niet alleen Schiphol zocht naar stikstofruimte. Ook boeren waren op zoek; door de uitspraak van de Raad van State mochten zij geen níeuwe ruimte innemen, ze konden alleen uitbreiden als ze stikstofruimte van collega’s overnamen. Ook voor bouwprojecten gold dat die alleen konden doorgaan als de projectbaas al bestaande stikstofruimte van anderen overnam. Zo ontstond een vechtmarkt in schaarse stikstofruimte. Overal in Nederland sneden partijen elkaar de pas af. FrieslandCampina shopte bij gestopte boeren. Rijkswaterstaat kocht rechten om snelwegen uit te breiden.
De Tweede Kamer nam in december 2022 een motie aan waarin ze het kabinet opriep ervoor te zorgen dat Schiphol geen boeren uitkocht. Kamer en kabinet vreesden dat de partij met de diepste zakken er met de ruimte vandoor zou gaan, en dat de natuur de dupe zou zijn.
Precies dat gebeurde. Een melkveehouder in een polder ten zuiden van Schiphol kreeg biedingen van „drie grote partijen”, zegt ze: Rijkswaterstaat, Schiphol en een derde die de boerin niet wil noemen. Maar: „Schiphol had het hoogste bod”. De luchthaven betaalde 3,5 miljoen euro voor het hele bedrijf, de stikstofrechten en het woonhuis, blijkt uit de verkoopakte in het kadaster.
Een Utrechtse varkensboer had zijn stikstofruimte het liefst aan andere boeren verkocht, zegt hij. Maar zou hij ook aan boeren hebben verkocht als hun bod veel lager was? „Mijn collega’s zouden nooit hebben kunnen bieden wat Schiphol bood”, zegt hij. „Dat zou nog een heel moeilijke beslissing zijn geweest.”
Een schapenhouder in Noord-Holland die zijn rechten niet te koop had staan, werd toch benaderd, door vier geïnteresseerden. Ook nu trok de luchthaven aan het langste eind: ze bood het meeste.
Nog opvallender aan deze deal: deze boer verkocht uitstootrechten die hij zelf al jaren niet meer in gebruik had. In 2015 had hij zijn bedrijf biologisch gemaakt en had hij een derde van z’n vee weggedaan. Zijn stikstofuitstoot ging omlaag, maar in zijn vergunning bleven de rechten om stikstof uit te stoten intact. Die oude rechten – voor uitstoot van dieren die er al sinds 2015 niet meer zijn – zal Schiphol weer gebruiken om haar stikstofuitstoot te compenseren. Hierdoor landt er ineens feitelijk weer méér stikstofneerslag op de natuurgebieden in de buurt. „We hebben een papiertje met lucht aan Schiphol verkocht”, zegt de boer.
Schiphol zegt naar haar idee „passende bedragen” te hebben betaald, maar stelt ook dat destijds onduidelijk was wat een „marktconforme” prijs was. De luchthaven sloot de deals in het geheim om te voorkomen dat „prijzen omhoog zouden gaan en marktverstoring zou optreden”, aldus een woordvoerder. Op de casus van de schapenhouder die oude rechten verkocht die hij al jaren niet meer gebruikte, gaat de luchthaven niet in.
Het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN) ontkent in een reactie dat sprake is van een ‘vechtmarkt’ voor stikstof, en benadrukt dat de meeste transacties van stikstofrechten tussen boeren onderling zijn. Van alle stikstofrechten wordt standaard één derde afgeroomd voordat deze in een nieuwe vergunning mogen worden ingezet, om te voorkomen dat er méér stikstof neerdaalt, mailt een woordvoerder. Desondanks kan de stikstofneerslag soms toch stijgen, geeft het ministerie toe. „Dit is met de huidige beleidsregels niet te voorkomen.”
Schiphol had haast, merkten de boeren met wie het zaken deed. Een varkensboer uit Utrecht: „Ik kreeg 24 uur om over hun bod na te denken.” De boer – die ruim vijfduizend varkens hield, de pensioengerechtigde leeftijd naderde en geen opvolger had – bereikte een akkoord met de luchthaven. Schiphol bevestigt dat het sommige boeren een zeer korte bedenktijd gaf, omdat de luchthaven naar eigen zeggen meerdere aanbiedingen kreeg en het risico liep om „een andere optie te verliezen”.
De provincie Utrecht voelde zich overvallen door de deal en stak er een stokje voor dat de luchthaven de stikstofruimte direct zou gebruiken voor de nieuwe vergunning. Moest de schaarse ruimte niet gereserveerd worden voor het herstel van kwetsbare natuur? En speelde de handel de rijkste bedrijven niet in de kaart? De provincie noemde de stikstofhandel van Schiphol, dat voor 90 procent in handen is van het Rijk en de gemeente Amsterdam, „ongewenst gedrag van een private partij in overheidshanden”.
Anderhalf jaar lang verhinderde de provincie dat Schiphol de rechten kon gebruiken om haar natuurvergunning in orde te maken – de provincie vond dat ze de stikstofruimte zelf nodig had om natuur te herstellen. Pas toen Schiphol dreigde een rechtszaak aan te spannen, ging Utrecht afgelopen juni door de knieën: de provincie kon naar eigen zeggen niet weigeren en Schiphol mocht de aangeschafte rechten gebruiken, zodat ze qua vluchten niet hoefde te krimpen. Nog steeds is Utrecht „niet content” met de situatie: Schiphol heeft deze veehouderij „buiten medeweten van de provincie” gekocht. De provincie had de stikstofruimte liever gebruikt voor natuurherstel of andere projecten, laat een woordvoerder weten.
Natuurherstel gaat voor
In september 2023 keurde het ministerie van LNV de natuurvergunning voor Schiphol goed, maar inmiddels blijkt die juridisch niet houdbaar. Rechters oordeelden bij herhaling dat de natuur éérst hersteld moet worden voordat nieuwe vergunningen kunnen worden afgegeven. De stikstofrechten van gestopte bedrijven mogen alleen gebruikt worden voor een nieuwe vergunning als die ruimte niet nodig is om kwetsbare natuur te beschermen. Herstel van natuur moet volgens de wet voorrang krijgen op nieuwe vergunningen.
En precies op dat punt gaat Schiphol ‘nat’. Bij Schiphol werd nooit onderzocht of de rechten van de gestopte boeren nodig waren voor natuurherstel. Ambtenaren van het ministerie van Landbouw hebben toenmalig minister Christianne van der Wal (VVD, Natuur en Stikstof) gewaarschuwd dat de vergunning voor Schiphol om die reden zeer wankel was, bleek in april uit onderzoek van NRC. Toch verstrekte de minister de vergunning. Milieuorganisaties MOB, Greenpeace en Milieudefensie vochten deze aan. Na de NRC-publicatie, en nadat de Raad van State in twee vergelijkbare zaken oordeelde dat de redenering die het ministerie hanteerde onhoudbaar was, schreef de minister aan de Kamer dat de vergunning opnieuw beoordeeld moest worden. Daar is het ministerie op dit moment mee bezig, laat een woordvoerder weten.
Caravanopslag
Nadat de melkveehouder uit Noord-Holland zijn koeien had verkocht was er na ruim twee eeuwen geen vee meer op de boerderij waar zijn familie generaties boerde. Het ruikt niet meer naar dieren en mest op het erf. De stallen staan er nog, maar de dieren zijn weg. Alleen de zonnepanelen op het dak leveren nog inkomsten. De veehouder nodigde meerdere keren ambtenaren van de provincie uit en bood ze zijn stikstofrechten aan om de natuur mee te herstellen, zegt hij. Maar de provincie had geen interesse. „Ik denk dat ik te vroeg was, ze hadden geen plan.”
De provincie schrijft in een reactie dat zij destijds niet wilde betalen voor stikstofrechten die boeren ‘gratis’ van de provincie hadden gekregen in de vorm van een natuurvergunning. „Een ondernemer die gratis een natuurvergunning heeft gekregen kan deze niet daarna terug verkopen aan de provincie.” Bovendien heeft de provincie er geen budget voor, schrijft een woordvoerder.
Eind 2021 zette de boer zijn rechten te koop via twee online verkooppunten, een soort marktplaatsen voor stikstofruimte. Maandenlang hoorde hij niets. Tot in de zomer van 2022 zijn makelaar belde dat er belangstelling was voor z’n uitstootrechten. Enkele weken later was de verkoop beklonken en was hij geen boer meer.
Hij heeft er geen moment spijt van gehad. „In 1800 heeft mijn familie de boerderij gekocht. Toen vonden ze het een interessante business om in veehouderij te stappen. Ik denk nu: dit is het moment om eruit te stappen. Het is niet goed voor mijn mentale gezondheid en het verdienmodel wordt minder.”
Het zit hem dwars dat hij niet eerlijk kan vertellen wie zijn uitstootrechten kocht. „Op de kermis, op verjaardagen, in de supermarkt: overal vragen mensen hetzelfde. ‘Aan wie heb je verkocht?’ Ik moet vaag blijven, om de vraag heen draaien. Daar heb ik helemaal genoeg van, telkens hetzelfde verhaal.”
Van de vergoeding van Schiphol liet hij de stallen ombouwen tot schuren. In de toekomst wil hij de ruimte misschien gaan verhuren als caravanopslag, zoals ook andere gestopte boeren doen.
De varkenshouder uit Utrecht heeft grote plannen: hij wil een zorgboerderij bouwen op zijn erf. Het plan hiervoor ligt nu bij de gemeente. In de stallen, die hij zelf stript, moeten als alles doorgaat al vanaf volgend jaar dementerende ouderen worden opgevangen. Die kunnen tegen die tijd een rondje rijden over het erf op een kameel. „Ik heb bij de Arabieren kameel gereden. Fantastisch.”
De melkveehouder uit Zuid-Holland overweegt verder te boeren, maar buiten Nederland. Als zij de stikstofruimte aan het Rijk had verkocht, had dat nooit gekund. Als een overheid een boer uitkoopt is het volgens Europese regels verboden elders in Europa opnieuw te beginnen, omdat ze dan lokale boeren uit de markt zouden kunnen drukken. Die regels gelden niet als je je stikstofrechten aan een private partij zoals Schiphol verkoopt.
De schapenhouder is het geld van Schiphol alweer kwijt. Afgelopen zomer overleed driekwart van zijn schapen aan blauwtong. Zijn melkkoeien werden ook allemaal ziek, en geven nog steeds niet zoveel melk als daarvoor.
Het nieuwe leven is flink wennen, vindt de melkveehouder uit Noord-Holland. „Als boeren leefden we in een gemeenschap. Daar zijn we uitgestapt.”
Reageren? [email protected]
Verzonden vanuit Outlook voor iOS | | 01-09-2024 17:15 |